Toen ik nog bij het Openbaar Ministerie werkte, hadden we een beruchte maffioso in hechtenis die moest worden uitgeleverd aan Italië. De zitting vond plaats onder strenge bewaking. De rechter opende de zitting en stelde enkele vragen om de identiteit van de verdachte vast te stellen: ‘U bent dus die en die, geboren te Sicilië en aangehouden hier in Nederland in het huis van uw vriendin?’ De man reageerde alsof hij door een adder gebeten werd: ‘Een vriendin, een…’, siste hij geagiteerd richting de rechter, terwijl hij zijn ogen ten hemel hief en met z’n hand een gebaar maakte alsof z’n keel werd doorgesneden. Intussen bleek namelijk zijn vrouw op de tribune achter hem te hebben plaatsgenomen. Zij was overgevlogen uit Sicilië om hem te steunen tijdens het proces. Het was wonderlijk om te zien hoe een man die uit het dossier als een meedogenloze maffioso naar voren kwam, als de dood was voor de toorn van zijn vrouw.
Dit voorval deed mij beseffen dat het beeld van de volgzame vrouw in de keiharde maffiawereld dat uit The Godfather naar voren komt, misschien wel eens achterhaald kon zijn. Van oudsher was de maffia een uiterst conservatieve organisatie, gebaseerd op – paradoxaal genoeg – traditioneel katholieke normen en waarden. Een gesloten bolwerk met een echte machocultuur, waarin de mannen de beslissingen namen en de vrouwen overal werden buitengehouden, ver van al het geweld. Vrouwen waren ook geen lid van de maffia. Deze ‘vrome’ katholieken zagen de moeder als een soort heilige Madonna, als een puur en zuiver wezen. Een minnares was dan weer een ander verhaal, daar kon je wel bepaalde zaken aan toevertrouwen. Volgens een Siciliaanse onderzoeksrechter kon Cosa Nostra altijd overleven dankzij deze keiharde regels. Vrouwen dienden de man te gehoorzamen, geen vragen te stellen en altijd loyaal te zijn. Ongehoorzaamheid kon worden gestraft met bijvoorbeeld een dag opsluiting op het balkon. Naakt en onder de brandende zon, voor de ogen van het hele dorp. Een duidelijke boodschap. Voor het aanzien van de ‘mannen van eer’, zoals de maffiosi zich noemen, was een goede vrouw onmisbaar. Zij was zijn eigendom. Het was ondenkbaar dat een echtgenote haar man van eer ooit zou verraden door de Omertà te breken. ‘Politieke’ huwelijken vonden plaats om de band met een andere clan te versterken en meer macht te verkrijgen. Ook hierin had de vrouw geen enkel recht van spreken. Toch speelden vrouwen een centrale rol. Zij waren immers degenen die thuis voor de opvoeding zorgden. En deze opvoeding was geheel volgens de maffiose normen en waarden. De moeder was bij uitstek de hoedster van de maffiacultuur. In de tweede helft van de 20e eeuw werden vrouwen wel vaker ingezet om klussen uit te voeren, zoals het smokkelen van drugs of het witwassen van geld en ze fungeerden vaak als lijntje tussen hun man in de gevangenis en de buitenwereld. Vrouwen waren nuttig voor deze klussen omdat justitie lange tijd een blinde vlek had voor hun betrokkenheid.
Ongehoorzaamheid kon worden gestraft met bijvoorbeeld een dag opsluiting op het balkon. Naakt en onder de brandende zon, voor de ogen van het hele dorp.
De laatste decennia heeft echter ook bij de maffia de emancipatie haar intrede gedaan. Nadat de maffia in de jaren negentig meerdere bomaanslagen pleegde, waarbij onder anderen de onderzoeksrechters Falcone en Borsellino om het leven kwamen, kwam de Siciliaanse bevolking in opstand en voerde Italië de strijd tegen de maffia eindelijk verder op. Vele capi, zoals de capo di tutti capi Toto Riina, doken onder of werden opgepakt. Vaders, echtgenoten en broers vielen weg en het vacuüm dat zo binnen de organisatie ontstond werd opgevuld door de vrouwen. Zij waren het die de boel draaiende hielden. Ze handelden echter nog altijd namens hun mannen; een soort van gedelegeerde bevoegdheid. Zodra de mannen terugkeerden uit de gevangenis verdwenen de vrouwen weer naar de achtergrond. Er was dus eerder sprake van een uit noodzaak geboren emancipatie dan dat vrouwen gelijkwaardiger werden behandeld vanuit een daadwerkelijke overtuiging. Maffia-onderzoekers noemen dit ook wel pseudo-emancipatie. Toch heeft een aantal vrouwen het de afgelopen jaren wel degelijk tot ‘capa’ geschopt, al gaat het nog maar om een heel klein percentage. Hun rol lijkt vaak niet zo spectaculair omdat die minder zichtbaar is; ze nemen eerder de rol van manager aan. Zo beheren ze bijvoorbeeld het geld en regelen het witwassen van de inkomsten. Dit heeft mede te maken met het feit dat de vrouwen van tegenwoordig naar school zijn geweest. Volgens onderzoeksbureau TransCrime zijn mannen bovendien gewelddadiger dan vrouwen en pakken vrouwen het slimmer aan; met steeds meer maffiosi achter de tralies zullen de vrouwen dus op den duur vanzelf meer macht krijgen.
Tegelijkertijd heeft de laatste twintig jaar een heel andere ontwikkeling plaatsgevonden, iets wat je ook een soort van emancipatie zou kunnen noemen. Meerdere vrouwen en zelfs jonge meisjes zijn met justitie gaan praten. Soms uit wraak omdat geliefden zijn gedood, maar steeds vaker omdat ze uit het strakke keurslijf van de maffiawereld willen ontsnappen en willen breken met het geweld. Ze dromen van een ander leven voor zichzelf en voor hun kinderen. Volgens Enza Rando van de anti-maffiaorganisatie Libera zijn jonge vrouwen via hun smartphones en social media steeds beter op de hoogte van hoe het leven eruitziet buiten de harde en dwingende codes van de maffia. Ze willen óók die vrijheid.
Lea heeft de hoogste prijs betaald voor haar keuze voor een ander leven.
Dat het echter levensgevaarlijk is om de Omertà te breken, laat het tragische lot van Lea Garofalo zien. Zij behoorde tot een bekende ‘Ndranghetafamilie. In het diepste geheim was zij gaan praten met justitie. Samen met haar dochter zou zij in een getuigenbeschermingsprogramma worden opgenomen. Uiteindelijk bleek het bewijs ontoereikend te zijn voor een zaak, waardoor ze niet langer in aanmerking kwam voor het getuigenprogramma. Af en toe had ze nog contact met haar ex-man over hun dochter. De man deed alsof hij haar vergeven had en lokte haar met een excuus naar een appartement. Daarna werd nooit meer iets van haar vernomen. Hij vertelde rond dat ze naar Australië was vertrokken, maar hun dochter wist onmiddellijk wat er aan de hand was. Lea was vermoord door haar eigen man en zijn familie, uit wraak omdat ze hem had verlaten én omdat ze zich niet aan de maffiacodes had gehouden. Ze had haar man voor schut gezet en dat is het ergste wat een ‘man van eer’ kan overkomen. Het verzwakt zijn positie binnen de harde maffiawereld. Uiteindelijk is hij, mede dankzij de verklaring van hun dochter, tot levenslang veroordeeld.
Lea heeft de hoogste prijs betaald voor haar keuze voor een ander leven. Maar haar dood in 2009 heeft veel teweeggebracht. Haar dochter heeft een nieuwe identiteit gekregen en heeft kunnen ontsnappen aan de ijzeren greep van de maffia. Lea is uitgegroeid tot een icoon in de strijd tegen de maffia, er zijn boeken en films uitgebracht over haar leven en dood. Het getuigenbeschermingsprogramma wordt herzien. Er zijn hulpinstanties opgericht om vrouwen te begeleiden die eenzelfde stap overwegen en inmiddels zijn er ook meer vrouwen die deze stap hebben durven zetten. Of vrouwen binnen een organisatie als de maffia op termijn volledig zullen emanciperen valt echter te betwijfelen. Ongetwijfeld zal een aantal van hen het maffialeven niet willen verlaten. Maar het is een goede ontwikkeling dat deze vrouwen in ieder geval een keuze hebben, hoe moeilijk ook!