Achteromkijken is niet de enige manier om geschiedenis te vinden. Soms sta je er gewoon bovenop. Zo vind je in Engeland eeuwenoude wallen, die zelfs nog uit de bronstijd stammen. Nog altijd als er ergens in het centrum van een stad een gebouw wordt afgebroken, mogen archeologen de vrijgekomen grond eerst onderzoeken op resten van vroegere bewoners. Ook in ons eigen Amsterdam brachten de opgravingen voor de aanleg van de Noord/Zuidlijn een recordaantal van bijna 700.000 vondsten aan het licht.
In Berlijn heb je vanaf de Fernsehturm een schitterend uitzicht over de stad. Als het helder weer is en je kijkt richting het westen, kun je de Teufelsberg zien liggen, met daarop een paar futuristisch aandoende witte torens met bollen erop. ‘s Nachts lichten ze af en toe roze en groen op, als er een party wordt gehouden. Zo op het eerste gezicht een van de vele coole toeristenplekken in Berlijn waar je ‘geweest moet zijn’. Sinds 2012 is de plek in particuliere handen en kun je het voor een entreeprijs bezichtigen. Af en toe wordt er een open air party gehouden. De akoestiek in de grote bollen schijnt fantastisch te zijn en de enorme hoeveelheid graffiti maakt de plek echt bezienswaardig. Hij ligt alleen wel een stuk buiten het centrum van Berlijn en is niet heel goed bereikbaar.
Wat is het verhaal van die torens met bollen op die heuvel? Teufelsberg ligt in het Grünewald, ten westen van Berlijn. Teufelsberg is geen natuurlijke heuvel, het is een zogenaamde Trümmerberg, een kunstmatige heuvel die bestaat uit puin en afval van in de Tweede Wereldoorlog gebombardeerde steden. In Duitsland is de Tweede Wereldoorlog nooit ver weg.
De absurde geschiedenis komt zo heel dichtbij
De wortels van Teufelsberg liggen in de jaren ‘30. Hitler had een plan voor Berlijn, het moest Welthaupstadt Germania worden. Daar hoorde ook een gebied vol universiteiten bij. In het kader daarvan ontwierp Albert Speer de Wehrtechnische Fakultät, een militaire-technische school. In 1937 legde Hitler zelf de eerste steen voor dit gebouw in het Grünewald. In 1940 was de bouw al vergevorderd, maar door het uitbreken van de oorlog werden de bouwwerkzaamheden gestaakt. Het onafgemaakte gebouw bleef tot 1951 onaangeraakt staan. In dat jaar probeerden de geallieerden het gebouw op te blazen. Dit mislukte doordat de constructie van het gebouw te stevig bleek. Dan maar plan B: in de jaren erna zou het gebouw bedolven worden onder het puin van het platgebombardeerde Berlijn. De restanten van 400.000 huizen – zo’n 12 miljoen kubieke meter puin – zou over het gebouw worden gestort. Uiteindelijk kwam er wel 75 miljoen kubieke meter puin op terecht: meer dan vijf keer zoveel. Het resultaat was een berg van ruim 120 meter hoog. Het is onduidelijk of de naam Teufelsberg te maken heeft met het toch enigszins lugubere ‘bouwmateriaal’, of dat de heuvel vernoemd is naar de nabijgelegen Teufelssee.
De akoestiek in de grote bollen schijnt fantastisch te zijn en de enorme hoeveelheid graffiti maakt de plek echt bezienswaardig
Het is wonderlijk om te zien hoe veerkrachtig mensen zijn. Na de Tweede Wereldoorlog werd er niet alleen puin gestort in het Grünewald, er werden ook meer dan 20 miljoen bomen geplant. En al in 1955, slechts tien jaar na afloop van de oorlog, bouwden de Berlijners een skipiste, compleet met skilift, op de Teufelsberg. De piste werd in de loop van de jaren zelfs uitgebreid met verschillende skischansen. Eigenlijk kun je het je nauwelijks voorstellen: op het puin van hun oude stad beleefden de Berlijners winterpret.
Intussen brak het tijdperk van de Koude Oorlog aan. Duitsland en Berlijn werden verdeeld in een oostelijke en een westelijk deel. West-Berlijn lag als een enclave in het oosten van Duitsland, en was verdeeld tussen drie geallieerde partijen: de Engelsen, Fransen en Amerikanen. De Amerikanen zagen de Teufelsberg als de ideale plek voor een afluisterstation. De omstandigheden voor zo’n afluisterstation waren optimaal: hoge heuvel, buiten de stad en zo dicht mogelijk bij de grens tussen West en Oost. Op grote torens werden radarbollen geplaatst waaronder het spionagemateriaal stond. De skiliften moesten worden afgebroken omdat de Amerikaanse overheid beweerde dat de signalen erdoor verstoord werden. Op het hoogtepunt van de Koude Oorlog werkten er 1500 mensen op Field Station Berlin. Ze hielden zich bezig met het afluisteren, opnemen en ontcijferen van allerlei signalen, zoals morsecodes en satellietsignalen.
Het is wonderlijk om te zien hoe veerkrachtig mensen zijn
Na het vallen van de Muur in 1989 werd Field Station Berlin overbodig en verlieten de Amerikanen de afluisterbasis. Alle gebouwen werden leeggeruimd en verlaten. De grote hekken die het terrein omringen werden gesloten. Sinds de jaren ‘90 staat Teufelsberg er verlaten bij. Er wordt niet meer afgeluisterd en ook niet meer geskied. De natuur wordt er op zijn beloop gelaten. Pas jaren later wordt het afluisterstation weer af en toe bezocht. Door urban explorers: mensen die verlaten gebouwen verkennen en fotograferen. Her en der worden er gaten in het hek geknipt en struinen er mensen verwonderd rond over het verlaten terrein, of ze beklimmen de torens met de bollen. Vanaf de top heb je er een mooi uitzicht over Berlijn. De absurde geschiedenis komt zo heel dichtbij. Het is heel apart om je te realiseren dat de afluisterbollen vanuit het Oosten gewoon goed zichtbaar waren. Een andere tijd. En nu? Tegenwoordig is de Teufelsberg een officiële toeristentrekpleister. Compleet met toegangskaartjes en een rondleiding. Net als op veel plekken in Berlijn wordt de geschiedenis hier bedekt onder een dikke laag moderne graffiti. Maar hoeveel zand je ook op een oude stad gooit, hoeveel graffiti je er ook overheen spuit, hier ligt geschiedenis. En je staat er bovenop!