De Notre-Dame: kerk, magisch oord of gewoon een toeristische attractie?

Op 15 april 2019 zagen Parijzenaars machteloos toe hoe een brand hun geliefde kathedraal grotendeels verwoestte. De eeuwenoude Notre-Dame is het meest bezochte monument van Europa met jaarlijks zo’n 12 miljoen bezoekers. Niet alleen in Frankrijk, maar over de hele wereld keek men op televisie mee hoe de ziel van dit majestueuze bouwwerk laag voor laag afpelde. De Franse president Macron heeft de Parijzenaars beloofd de kathedraal binnen vijf jaar te laten herstellen en weder op te bouwen en hier is inmiddels 1 miljard euro voor binnengehaald. Gelukkig leeft, gedurende de sluiting van deze toeristische attractie, de betekenis van de Notre-Dame gewoon voort, in menig geschiedkundig geschrift of in verhalen.

Aan het begin van de twaalfde eeuw had Parijs twee kerken, maar nog geen kathedraal. Toch stroomde de stad regelmatig vol met pelgrims, net als in andere grote steden van het Christendom. Dit gaf bisschop Maurice Sully, oorspronkelijk een boerenzoon, aanleiding om een kathedraal te laten bouwen. De eerste steen werd in 1163 gelegd, op de plek van Saint-Étienne en de oude Notre-Dame, voormalige kerken uit de tijd van de Merovingen. De nieuwe constructie zou een stuk groter en mooier worden en werd daarmee, net als andere grote steden, een echt religieus centrum. De bouw duurde tot 1260, precies 107 jaar. De Fransen ontlenen hieraan nog steeds de uitdrukking attendre cent sept ans. In de eeuwen die volgden werd de kathedraal meerdere malen belaagd en verwoest, waardoor veel herbouwd is en verschillende periodes van gotische bouwkunst zichtbaar zijn gebleven. 

Er schuilt geheime wetenschap achter de kathedraal

Een geheel andere betekenis van de Notre-Dame ontdekken we aan de hand van de epische roman De klokkenluider van de Notre-Dame van Victor Hugo. Dit boek uit 1831 maakte de kerk wereldberoemd. Het verhaal speelt zich af in de kathedraal en gaat, kort gezegd, over de onbeantwoorde liefde van de gebochelde, eenogige klokkenluider Quasimodo voor de mooie zigeunerin Esmeralda. Hugo had, net als andere denkers uit de negentiende eeuw, een sterk geloof in wetenschap en vooruitgang. Daarnaast had hij grote belangstelling voor occulte zaken. Na een rondleiding in de Notre-Dame raakte hij gefascineerd door het bouwwerk, in het bijzonder door zijn heilige geometrie. In de hele constructie, inclusief de ramen en deuren, zouden volgens een oude legende mysteries verborgen liggen. Deze eeuwenoude ‘geheime wetenschap’ bestaat nog en wordt aangeduid als spirituele alchemie. Wie de De klokkenluider van de Notre-Dame heeft gelezen, herinnert zich vast wel het personage Frollo, de priester van de kathedraal die zich samen met astrologen, alchemisten en hermetici verdiept in het duistere middenportaal van de kathedraal.

De Stenen der Wijzen lag ergens in de Notre-Dame verborgen

De geheime wetenschap uit het boek van Hugo, die ook wel ‘hermetische filosofie’ wordt genoemd, is ter herleiden tot de Griekse mythologie. Hermes Trismegistos, niet te verwarren met Hermes de zoon van oppergod Zeus, was een mythische figuur en profeet die teksten schreef over magie, alchemie en astrologie. Deze teksten werden later in de middeleeuwen en renaissance door magiërs gebruikt onder de naam Hermetica om occulte experimenten te doen en bezweringsformules uit te spreken. Veel van de voor alchemisten inspirerende teksten komen uit Trismegistus’ De Smaragden Tafel. De meest bekende is het axioma: ‘zoals boven, zo ook beneden’. Dit verwijst naar de gelijkstelling van hemel en aarde, van de microkosmos en de macrokosmos. Een ander en ultiem symbool van alchemie is ‘de steen der wijzen’, een alchemische substantie die gewone metalen zou kunnen veranderen in goud en als heelmiddel gebruikt werd bij kwalen. Deze steen zou zich onder andere in de Notre-Dame hebben bevonden. De hermetische vorm van wijsbegeerte werd in de twintigste eeuw levend gehouden door surrealisten, waaronder de dichter André Breton en weer later leidde dit tot de zogenaamde Westerse esoterie en New Age.

De Notre-Dame, en dan met name het Point zéro op het plein van de kathedraal, is nog steeds het geografische centrum van Frankrijk. Vanaf dit punt worden alle afstanden in Frankrijk tot Parijs berekend. In tegenstelling tot de plaats van het bouwwerk, die permanent gebleven is, heeft de Notre-Dame door de eeuwen heen verschillende betekenissen gehad. Van pelgrimsoord tot kerk, van De klokkenluider van de Notre-Dame tot alchemie. Of gewoon een toeristische attractie die je gezien moet hebben. Het is maar hoe je er tegenaan kijkt.