Als vertalers hun vertaling af hebben, is het werk daarna meestal gedaan. Maar wat betekent het om de toneelstukken van Shakespeare zowel te vertalen als uit te voeren? Shakespeareregisseur en -vertaler Jack Nieborg heeft hier al meer dan 20 jaar ervaring mee bij het Shakespearetheater in het Drentse dorp Diever. ITV Magazine sprak met hem in het openluchttheater, sfeervol begeleid door luidkeels fluitende voorjaarsvogels en borende en zagende decorbouwers.
In 2021 bestaat het Shakespearetheater in Diever 75 jaar. In dit midden in het bos gelegen openluchttheater worden elke zomer toneelstukken van Shakespeare opgevoerd door een kundig amateurgezelschap dat inmiddels landelijke faam geniet. Het theater en het gezelschap kunnen bogen op een rijke traditie en de voorstellingen worden steevast goed bezocht. Zelfs koning Willem-Alexander wijdde in zijn laatste kersttoespraak enkele woorden aan dit gezelschap. Al ruim 20 jaar is de regie en casting in handen van artistiek leider Jack Nieborg die ook nog eens alle vertalingen voor zijn rekening neemt.
Toen theatermaker Jack Nieborg destijds solliciteerde voor de functie van regisseur en artistiek leider van het Dieverse Shakespearetheater, was een van zijn voorwaarden dat hij ook invloed kon hebben op de teksten. ‘Er waren maar weinig lekker bekkende Shakespearevertalingen. Ik wilde werken met teksten die passen bij het publiek, bij de acteurs en bij mijzelf.’ Het bleek een gouden zet. Tot dan toe werkten ze in Diever met bestaande vertalingen die de acteurs, amateurtoneelspelers uit de (wijde) omgeving, soms niet helemaal snapten. ‘En dan is het knap lastig om iets “naturel” over te kunnen brengen. Voor de acteurs, en zeker ook voor mij als regisseur, werd het werk er dus een stuk makkelijker en leuker op.’
Net als in de tijd van Shakespeare wil het publiek vermaakt worden. Het toneel is een volksfeest.
Jack Nieborg vertelt dat het enorm helpt bij de uiteindelijke regie om als regisseur het stuk zelf vertaald te hebben. ‘Ik werk zo’n 5 à 6 maanden aan een vertaling. Gedurende dit proces krijgt het regieconcept langzaam vorm. Soms krijg ik gaandeweg al een bepaalde acteur in beeld voor een rol. In gedachten hoor ik dan zijn of haar stem en de dialogen volgen bijna als vanzelf. Ik zie mijn eigen werk als vertaler eigenlijk als een soort cadeau aan mijzelf als regisseur.’ Humor is ook een lastige (vertaal)kwestie. ‘De grappen uit Shakespeares tijd zijn nu meestal helemaal niet leuk meer. Ik probeer in de vertaling de grap terug te plaatsen, vaak door een compleet andere tekst te schrijven, bijvoorbeeld iets uit de actualiteit. Net als in de tijd van Shakespeare wil het publiek vermaakt worden. Het theater is een volksfeest. Trouwens, ook tijdens de repetities blijf ik nog verder sleutelen aan de teksten. Deze manier van theatermaken is een soort van slow cooking en een proces dat eigenlijk nooit helemaal af is.’
Jack gebruikt de bronteksten uit de Engelse Arden-editie, waarin de werken van Shakespeare zijn voorzien van een uitgebreid notenapparaat. Die extra informatie helpt hem om de tekst en de context te kunnen doorgronden. Hij baseert zijn vertalingen niet op bestaande Nederlandse vertalingen. ‘In veel Nederlandse vertalingen is de tekst flink gekuist. Shakespeare zelf had altijd wel een paar platte grappen in zijn komedies zitten, maar die zijn er door veel Nederlandse vertalers uitgehaald. Jammer, want het bijzondere van Shakespeare is dat er voor iedere smaak wel wat te beleven valt. Hij schreef zijn stukken voor alle rangen en standen. Ik vertaal dus rechtstreeks vanuit het Engels, maar als ik een leuke vertaalvondst heb gedaan, check ik wel altijd of er niet al iemand anders op hetzelfde idee was gekomen. Gelukkig is dat meestal niet het geval.’

Op de vraag of hij rijm en vers een rol laat spelen in zijn vertalingen is het antwoord ontkennend: ‘Ik heb gemerkt dat rijm en vers een natuurlijk spel in de weg staan. Een van de functies van rijm en vers is om het voor de acteurs makkelijker te maken een tekst te onthouden. In Diever werken we met souffleurs. Daar maken we geen geheim van, ze zitten op de eerste rij en grijpen in als dat nodig is. Trouwens, het publiek vindt het ook gewoon leuk als de souffleurs even moeten bijspringen. Niemand die zich hieraan stoort.’ Omwille van de uitvoerbaarheid laat Jack ook wel eens gedeeltes weg uit een toneelstuk. ‘We willen vooral de spelers en het publiek een leuke avond bezorgen, maar de toeschouwers krijgen nog steeds een echte Shakespeare voorgeschoteld. De originele teksten blijven altijd aan de bron staan van onze uitvoeringen. Ook de kostuums die we gebruiken, hebben vaak een historische uitstraling, hoewel we ook wel eens een moderner uitstapje maken.’ In het bijgebouw, met daarin repetitie- en kleedruimtes, ateliers, decor- en kostuumopslag is een ruim kostuumatelier gehuisvest waar de gedetailleerde ontwerpen van kostuumontwerpster Margot van der Kamp door de coupeurs en coupeuses tot kostuums worden gemaakt.
Ik wilde werken met teksten die passen bij het publiek, bij de acteurs en bij mijzelf
Vijf jaar geleden is er op het terrein van het openluchttheater in Diever een kleinere replica van het beroemde Londense Globe Theatre gebouwd, waardoor er sindsdien in alle jaargetijden theater kan worden gemaakt. Er is bijvoorbeeld een jeugdgezelschap met wel 70 leden dat wekelijks in het Globetheater toneellessen volgt en regelmatig een uitvoering geeft. Hier wordt het talent gekweekt dat later de (hoofd)rollen op het grote toneel zal spelen.
Het gezelschap is nu bezig met de repetities voor de jubileumvoorstelling van deze zomer: de toneelstukken Macbeth en A Comedy of Errors (Een komedie van misverstanden). Het zijn respectievelijk de kortste tragedie en de kortste komedie van Shakespeare, en zullen beide op één avond worden gespeeld. Jack Nieborg heeft al allerlei leuke en slimme regievondsten bedacht. We mogen al verklappen dat de aktes van de 2 stukken niet in de oorspronkelijke volgorde zullen worden gespeeld, en daar zit natuurlijk een reden achter…
De voorstellingen zijn in augustus 2021 (première op 6 augustus) met try-outs in juni en juli. Informatie over speeldata en kaartverkoop is te vinden op: https://www.shakespearetheaterdiever.nl. In de huidige publieksopstelling in het openluchttheater wordt rekening gehouden met 1,5 meter afstand tussen huishoudens. Mochten er geen afstandsbeperkingen meer zijn tegen die tijd, dan zullen er meer kaarten in de verkoop gaan.
De vertalingen van Jack Nieborg worden uitgegeven bij uitgeverij Grobein (voorheen bij uitgeverij Passage) en zijn te koop bij de bekende online boekwinkels.
Foto’s door Koen Timmerman / www.koentimmermanfotografie.nl