Alliteraties. Het is een sierlijke stijlvorm die vrolijk stemt. Je ziet dat de schrijver zijn best heeft gedaan een mooie tekst te schrijven. Hij heeft niet alleen nagedacht over wat hij wil zeggen, maar hij wil de boodschap ook fraai verpakken voordat hij deze aan de lezer schenkt. Deze stijlvorm, ook wel ‘stafrijm’ genoemd, is niet alleen voorbehouden aan literaire schrijvers. Ook reclameteksten of toespraken klinken beter met een alliteratie, om nog maar te zwijgen van gedichten en liedteksten. Voor een vertaler is een alliteratie een uitgesproken uitdaging. Een ingewikkelde woordpuzzel. Het liefst wil je de schrijver eren door niet alleen de tekst, maar ook het ambacht van het schrijven in de vertaling te laten doorschemeren. Helaas lukt het zelden om dezelfde woorden ook geallitereerd te vertalen.
Een alliteratie is het bewuste gebruik van twee of meer woorden met een gelijke beginklank in een tekst, met name woorden met een gelijke beginmedeklinker. Denk aan: Dappere dodo, of Heerlijk, Helder Heineken
Suske & Wiske worden Willy & Wanda
Nog voor ik wist wat een alliteratie was kreeg ik ze letterlijk als cadeautjes aangeleverd. Wie de stripboeken van Suske & Wiske kent, weet wat ik bedoel: al sinds de jaren 50 zijn veel van de striptitels alliteraties; De Duistere Diamant, De Zingende Zwammen, De Blinkende Boemerang en ga zo maar door. Dat het mooi klinkt – en dus met aandacht en opzet zo is geschreven – is direct duidelijk. Maar het laat ook meteen zien waarom de alliteratie voor een vertaler een uitdaging is. Vertaald naar het Engels kan The Dark Diamond heel goed, maar The Singing Shrooms klinkt wel een ietsepietsje psychedelisch – en wat maak je dan van die blinkende boemerang? De vertalers van Willy & Wanda (Zoals Suske & Wiske aan de overkant van het kanaal heten – en wat dan weer wel allitereert) hebben het met de titels dan ook snel opgegeven; The Diamond Boomerang past natuurlijk mooi boven het plaatje. Wat maakt het nu zo ingewikkeld om juist een alliteratie te vertalen?
Vertaalstrategieën
Als vertalers beschikken we over een indrukwekkend arsenaal aan vertaalstrategieën. Met name Diederik Grit, Arthur Langeveld en Andrew Chesterman hebben hun kennis en ervaring in leerzame lessen gegoten waardoor we tijdens het vertalen bewust kunnen kiezen hoe we met diverse uitdagingen omgaan. We willen immers een vertaling opleveren die zo dicht mogelijk bij de brontekst blijft, zowel in vorm, kleur en ritme. Een tekst die niet leest als een vertaling en die eenzelfde gevoel of effect oplevert als de brontekst. Een alliteratie veroorzaakt echter een heel specifiek probleem omdat het juist gaat om de gelijke beginklanken die een rijm opleveren. Zelden gaat dit lukken door de woorden afzonderlijk te vertalen. Je kunt dan proberen de woorden te vervangen door synoniemen of hyponiemen die een alliteratie opleveren maar dan loop je het risico dat de betekenis verloren gaat. Of, als het een reale betreft, op zoek gaan naar een gelijkwaardige, allitererende reale in de doeltaal. Zo wordt schots en scheef in het Engels topsy-turvy. Wanneer dit niet lukt is het een slimme strategie om op zoek te gaan naar een vervanging. Is er ergens anders een stuk tekst die in de brontaal niet allitereert, maar waar je in je vertaling wél een mooie alliteratie voor weet te bedenken? Zo gebruik je hetzelfde ‘cadeaupapier’ van de schrijver, zonder de brontekst te beschadigen.
Hardop lezen helpt
Deze strategieën werken redelijk goed bij het vertalen van artikelen of zelfs literaire werken. Maar wat nu als het gaat om reclame-uitingen of gedichten, waar ritme en rijm immers uitermate urgent zijn? Laten we als voorbeeld kijken naar een regel uit The Hill We Climb, het gedicht dat Amanda Gorman tijdens de inauguratie van de Amerikaanse president Joe Biden voordroeg. Om te horen hoe mooi de alliteraties zijn moet je ze eigenlijk even hardop voorlezen:
‘To compose a country committed to all cultures, colors, characters and conditions of man.’
Zaïre Krieger vertaalde deze zin als volgt:
‘Het stichten van een staat, stralend van alle culturen, kleuren, karakters, en contouren van de mensheid.’
Om toch het ritme te kunnen volgen heeft Krieger ervoor gekozen om de alliteraties te scheiden (het stichten van een staat, stralend – gevolgd door culturen, kleuren, karakters en contouren). Ze heeft daarbij wel moeten inleveren op de betekenis. De ‘conditions of man’ verwijst namelijk naar de verschillende omstandigheden waarin mensen kunnen leven maar ook naar de huidige staat van de mens(heid). Dit is iets anders dan ‘de contouren van de mensheid’[1]. In dit geval vond Krieger de vorm en klank dus belangrijker dan de betekenis. Wie Kriegers vertaling leest naast het origineel kan alleen maar bewondering hebben voor het talent en de noeste arbeid die nodig is om een belangrijk werk als dat van Gorman eer aan te doen. Als beginnend vertaler heb ik dat niveau nog lang niet bereikt. Maar het zal wel mijn nobele streven zijn. Ik weet nog dat ik bij een van mijn eerste vertalingen uitermate in mijn nopjes was toen ik voor het eerst een geallitereerde zin goed had vertaald en wel op deze manier:
He who is muted and moody in the morning…
Hij, die ‘s ochtends chagrijnig en zwijgzaam is…
Ik heb nog dagenlang genoten van de endorfine die deze vondst mij had opgeleverd en het motiveert mij iedere dag om in elke tekst de alliteraties te herkennen, erkennen en te vertalen.
Het verwerken van een alliteratie in een tekst is een ware kunst.
Het vertalen van een alliteratie is monnikenwerk.
Je zou denken dat er een speciale woordpuzzelvariant van Denksport voor zou kunnen bestaan. Met de huidige woordtarieven is het voor veel vertalers ook niet rendabel om al te veel tijd te besteden aan het bedenken van een geallitereerde vertaling. Toch doe ik hierbij een oproep aan alle vertalers om het vooral te blijven proberen. Ons werk, ons vak, is een ambacht en juist het mooi vertalen van alliteraties zorgt ervoor dat we ‘Google Translate’ altijd voor zullen blijven. Heb je er zin in gekregen en wil je met alliteraties gaan spelen? Ook in deze tekst heb ik met ziel en zaligheid zoveel mogelijk alliteraties verstopt en die vragen vanzelfsprekend om een vertaling naar alle talen die op ITV onderwezen worden. Laat het me vooral weten als je een aantrekkelijke allitererende vertaling hebt gevonden! Tot slot vraag ik ook aan alle lezers om bij een alliteratie, en zeker bij een vertaalde alliteratie, altijd even te denken: ‘Aha, een alliteratie, wat machtig mooi!’
[1] Met dank aan de analyse van Zaïre Kriegers vertaling van The Hill We Climb door Jeroen Dera.