Attribution header image
Stel je de volgende situatie eens voor: je loopt rond in de haven van Marken, een schiereilandje vlakbij Amsterdam. Terwijl je lekker naar het water kijkt, zie je aan de rand van het water van die grote, donkere palen met een witgeschilderde kop. Naar alle waarschijnlijkheid zie jij alleen maar een meerpaal, een paal waaraan een schip kan worden vastgelegd. In werkelijkheid kijk je naar iets met een rijke historische achtergrond: een dukdalf. Nooit van gehoord? Er gaat misschien nog niet gelijk een belletje rinkelen.
We hebben hier te maken met een eponiem, een woord dat gevormd is op basis van een eigennaam. Deze meerpalen zijn vernoemd naar duc d’Albe, de Franse benaming voor de hertog van Alva, die net na de Beeldenstorm door de Spaanse koning naar Nederland is gestuurd om orde op zaken te stellen. Onze geuzen zijn niet bepaald gecharmeerd van deze man, en beginnen rond 1570 deze meerpalen ‘dukdalf’ te noemen. Daar zijn twee redenen voor. De eerste is dat de hertog van Alva deze meerpalen gebruikt om gevangengenomen geuzen aan vast te binden. Als het water stijgt, verdrinken ze op afschuwelijke wijze. Ten tweede was het een mooie analogie voor wat ze zouden willen: een strop rond zijn nek, net zoals ze een touw om de meerpaal gooiden.
Onze Nederlandse taal zit vol met eponiemen. Sommigen daarvan gebruik je zo regelmatig, dat je waarschijnlijk niet eens doorhebt dat het om een eponiem gaat, zoals het woord chaos. Dit is afkomstig uit de Griekse mythologie en verwijst naar Chaos, de leegte, het Niets, waaruit de eerste goden ontstonden. Of de maand augustus, naar keizer Augustus, de erfgenaam en opvolger van Julius Caesar. Van anderen is het overduidelijk dat het een verwijzing is naar een persoon. Denk maar aan de meeste natuurkundige eenheden, zoals ampère, joule, watt, hertz, Celsius en Fahrenheit. Zonder deze woorden is de kans groot dat je je niet meer fatsoenlijk kunt uitdrukken. De atlas die je op school gebruikt voor aardrijkskunde, de saxofoon waar je op speelt, die lekkere sandwich of pizza Margherita die je oppeuzelt en de vele bedrijven en merken die vernoemd zijn naar hun oprichter.
In Nederland weet iedereen dat een bintje een aardappel is, maar in buitenlandse talen moet je echt een uitleg toevoegen…
Voor de vertaler is een eponiem, in ieder geval in het Engels, in de meeste gevallen niet zo heel spannend. Omdat het om namen gaat, zijn die woorden vaak hetzelfde, of ze lijken erg veel op elkaar. Denk maar aan pasteuriseren/pasteurize, de guillotine, lynchen/lynch. Het wordt eigenlijk pas lastig als het gaat om een echt uit Nederland afkomstig eponiem. In Nederland weet iedereen dat een bintje een aardappel is (vernoemd naar Bintsje Jansma). In het buitenland zal je toch echt een uitleg moeten toevoegen als je dit woord gebruikt. Hetzelfde geldt voor flikken, de chocolaatjes die vernoemd zijn naar Caspar Flick, die in 1745 een chocoladefabriek begon in Amsterdam. Toch wordt het pas echt lastig met eponiemen in de politiek. Bij woorden als de Rutte-doctrine of balkenendenorm zal er bij vertaling toch wel enige vorm van creativiteit (of een omslachtige uitleg) nodig zijn.
Het is verbazingwekkend hoeveel woorden er vernoemd zijn naar personen. Ewoud Sanders, Nederlands taalhistoricus en journalist, heeft er een boek van gemaakt en eponiemen op een rijtje gezet in zijn Eponiemenwoordenboek. Het is niet alleen geschikt als naslagwerk, maar ook als leesboek door de vele anekdoten achter eponiemen. In dit boek staan er meer dan 600, hoeveel eponiemen ken jij?
Voorbeelden van eponiemen:
| Dukdalf: | meerpaal, afkomstig van duc d’Albe (hertog van Alva) |
| Chaos: | Grieks mythologische figuur, het Niets waaruit de eerste goden ontstonden |
| Augustus: | naam voor de 8e maand van de Gregoriaanse kalender, vernoemd naar keizer Gaius Iulius Caesar Octavianus die de bijnaam keizer Augustus had, wat betekent ‘de Verhevene’ |
| Ampère: | afkomstig van André-Marie Ampère, een Frans wis- en natuurkundige |
| Joule: | afkomstig van James Prescott Joule, Brits natuurkundige |
| Watt: | afkomstig van James Watt, Schots uitvinder en ingenieur |
| Hertz: | afkomstig van Heinrich Rudolf Hertz, Duits natuurkundige |
| Celsius: | afkomstig van Anders Celsius, Zweeds astronoom |
| Fahrenheit: | afkomstig van Gabriel Fahrenheit, Duits natuurkundige |
| Atlas: | Grieks mythologische figuur, draagt als straf het hemelgewelf op zijn schouders |
| Saxofoon: | afkomstig van Antoine-Joseph Sax, ook wel Adolphe Sax, bouwer van muziekinstrumenten en uitvinder van de saxofoon |
| Sandwich: | afkomstig van John Montagu, de 4e graaf van Sandwich, ook wel een toponiem |
| Pizza Margherita: | vernoemd naar de Italiaanse koningin Margherita di Savoia. Ze was helemaal weg van deze pizza, omdat die de kleuren van de Italiaanse vlag had (groen, wit en rood) en heeft de kok een bedankbrief geschreven. De kok heeft daarna de pizza naar haar vernoemd |
| Pasteuriseren: | afkomstig van Louis Pasteur, Frans wetenschapper |
| Guillotine: | instrument voor het uitvoeren van doodstraffen, vernoemd naar Frans arts en politicus Joseph-Ignace Guillotin, alhoewel hij niet de uitvinder is, propageerde hij hervorming van de doodstraf |
| Lynchen: | afkomstig van Charles Lynch, Amerikaans jurist, bloedige moordpartij zonder vorm van proces |
| Bintje: | aardappelsoort, afkomstig van Bintsje Jansma, leerlinge van Friese aardappelkweker en schoolhoofd Kornelis Lieuwes de Vries, later vernederlandst tot Bintje |
| Flikken: | vernoemd naar ondernemer Caspar Flick, in zijn chocoladefabriekje werden deze chocolaatjes geproduceerd |
| Rutte–doctrine: | verwijst naar de visie van Nederlands minister-president Mark Rutte, dat interne discussies tussen ambtenaren onderling en met bewindspersonen niet gedeeld hoeven te worden met journalisten en de Tweede Kamer |
| Balkenendenorm: | verwijst naar oud minister-president Jan Peter Balkenende, verzamelnaam voor een serie wettelijke en vrijwillige normen die samen bepalen dat openbare bestuurders in Nederland niet meer mogen verdienen dan de bezoldigingsnorm voor topfunctionarissen |