Ook Italië biedt tijdens carnaval genoeg vertier. Een van de meest geruchtmakende carnavalstradities vindt plaats in Ivrea, een klein stadje dat aan de noordkant van Piëmont aanschurkt tegen de Alpen en de Valle d’Aosta. Tijdens carnaval stroomt het plaatsje vol met bezoekers uit alle uithoeken van Italië. Maar tijdens het sinaasappelgevecht, de Battaglia della arance, is het misschien juist wel verstandig om je (in ieder geval even) verdekt op te stellen.
In het uiterste noorden van de Italiaanse regio Piëmont ligt het slaperige stadje Ivrea. De uitlopers van de Alpen zijn het kussen waarop het plaatsje rustig ingedut de tijd laat verstrijken. Met zijn ruim 23.000 inwoners is het de zevenentwintigste stad van de regio en niet direct een eyecatcher voor de gemiddelde bezoeker. Maar het is wel de plaats waar zich jaarlijks een van de bekendste folkloristische carnavalsrituelen van Italië voltrekt. Dit ritueel is niet alleen fameus in Italië, maar ook ver daarbuiten.
Italiaanse folklore
En zo ‘rende’ ik een aantal jaar geleden glibberend over het met sinaasappelschillen bedekte plaveisel van een van de hoofdstraten, op zoek naar een plek waar ik dekking wilde vinden. Ik verschanste me samen met een paar andere toeschouwers achter een van de strakgespannen netten, opgehangen voor de gebouwen die het plein omsloten waar het spektakel zich afspeelde. Door de mazen van het net zag ik overal armen en handen wild door de lucht zwaaien. Met elke uithaal werd een sinaasappel met geweld gelanceerd. Een door paarden voortgetrokken kar, waarop een stel kleurrijke en met gezichtsbescherming uitgeruste mannen boven de mensenmassa uittorende, bewoog zich als doelwit dapper voort over een van de stadspleinen die als ‘arena’ dienstdeed. Moedig boden deze mannen weerstand en vuurden hun ‘projectielen’ af op de mensenmassa die zich op hen stortte en om de kar heen drong. De geur van sinaasappel en van het angstzweet, de adrenaline, de actie, het tumult en het fanatisme zijn iconisch voor het evenement waar het allemaal om draait. Na verloop van tijd zag ik deelnemers besmeurd met sinaasappelsap en vruchtvlees en met hier en daar een verse blauwe plek. Toen wist ik dat ik zojuist ware Italiaanse folklore had aanschouwd.
De molenaarsdochter van Ivrea
Maar waar komt deze bijzondere traditie vandaan? De molenaarsdochter (de mugnaia) staat hierin centraal. Volgens de legende werd Ivrea ooit geregeerd door een tirannieke hertog die naar verluidt maar al te graag aanspraak maakte op het droit du seigneur, ofwel het herenrecht. Dit recht van de feodale landheer hield in dat hij het recht had een nacht door te brengen met de dochters van lijfeigenen of horigen aan de vooravond van hun huwelijk. Ook in het geval van de molenaarsdochter Violetta eiste de hertog dit recht op en hij sloot haar dan ook op in zijn kasteel. In de vertrekken van het kasteel slaagde de mugnaia erin om de hertog te onthoofden, waarmee direct een revolutie werd ontketend. Tijdens de revolutie kwam het volk in opstand en werd het kasteel bestormd, in brand gestoken en vernietigd. De kwaadaardige hertog in kwestie zou echt bestaan hebben. Hij was bekend onder de naam Guido III en zijn kasteel werd daadwerkelijk met de grond gelijk gemaakt in het jaar 1194. Jaarlijks wordt een jonge vrouw uitverkoren tot mugniaia om de rol van Violetta te spelen.
Aranceri vs. Aranceri
De climax van het carnaval is de battaglia delle arance, het driedaagse sinaasappelgevecht dat zich verspreid over de stad voltrekt, traditiegetrouw op zondag, maandag en dinsdag. Met het gevecht wordt de bevrijding van de stad gevierd. Teams van aranceri nemen het te voet op tegen andere aranceri die zich op door paarden voortgetrokken karren door de stad verplaatsen. De sinaasappels staan volgens de traditie symbool voor de stenen die eerder als wapen gebruikt werden om tijdens de revolutie het juk van het hertogdom af te werpen. In een andere versie van de legende staan de sinaasappels symbool voor de verwijderde testikels van de onthoofde tiran. In een verder verleden werden niet sinaasappels gebruikt, maar bonen, die de bewoners uit de ramen op straat gooiden. Aan het sinaasappelgevecht doen negen teams mee, die elk een wijk van de stad vertegenwoordigen. Ieder team heeft een eigen naam en een tenue in specifieke kleuren. Zo heeft het team Asso di Picche (Schoppenaas) een rood en blauw shirt met zwarte halsdoek en het team Pantera Nera (Zwarte Panter) een zwarte trui met een geel veld op de rug.
Spektakel in de stad
Elk van de teams neemt deel aan het sinaasappelgooien binnen de grenzen van de thuisbasis, dat wil zeggen binnen zijn eigen wijk, die vereerd wordt met een bezoek van de verschillende door paarden voortgetrokken ‘koetsen’. De aranceri te voet belichamen het volk in opstand, en de aranceri met paard en wagen symboliseren de entourage van de kwaadaardige hertog. En wie er wint? Dit hangt van verschillende zaken af, zoals de vurigheid waarmee de teams aan de strijd deelnemen, de uiterlijke kenmerken en verzorging van de paarden, evenals de pracht en praal waarmee de ‘koetsen’ versierd zijn. Onder het toeziend oog van een jury wordt er gewikt en gewogen volgens de verschillende beoordelingscriteria en wordt er uiteindelijk een winnaar aangewezen. En als teken van respect en vriendschap geven de tegenstanders elkaar een schouderklopje of een ferme handdruk, waarop de verschillende barretjes in de stad vollopen met toeschouwers en uitgeputte strijders. Daar drinkt men samen op de gezondheid en op de overwinning van de stad op de hertog, en zakken de adrenalineniveaus weer terug naar hun normale waarden.
De sinaasappels staan symbool voor de stenen die eerder als wapen gebruikt werden om tijdens de revolutie het juk van het hertogdom van zich af te werpen.
Natuurlijk is het carnaval in Ivrea meer dan alleen het beroemde sinaasappelgevecht. Zo is er ook een processie van de verschillende hoofdrolspelers, waaronder de mugnaia Violetta, haar gevolg en echtgenoot Toniotto, en de Magnifico Podestà (de carnavalsburgemeester) die garant staat voor de vrijheid van de stad. Het andere hoogtepunt is de onthulling van de Mugnaia op zaterdagavond: de naam van de ware heldin van het carnaval wordt vanaf het balkon van het stadhuis onthuld. Daarna is zij het middelpunt van de eerste processie te voet door het historisch centrum. Op zondagmorgen volgt vervolgens een van de andere symbolische plechtigheden. Dan is het de Podestà die een steen werpt in de rivier de Dora, die Ivrea doorkruist. De worp van de steen in de rivier symboliseert de vernietiging van het kasteel van de hertog. Hierna trekt de mugnaia als heldin door de stad, op een gouden koets, waarna zij door het onderdrukte volk wordt toegejuicht en hen in antwoord daarop op snoep en geelkleurige en geurige mimosa trakteert. Nu is de stad klaar voor de echte apotheose: het sinaasappelgevecht. Toegegeven: in Italië is dit tijdens carnaval misschien niet de meest ontspannen activiteit. Maar een ding is zeker: mocht je het erop wagen, dan ben straks je zeker weer een heel bijzondere ervaring rijker.