Sfeervol verlichte straten, vrolijk versierde kerstbomen, kersttruien, een Britse kerst kent veel bijzondere tradities die je inmiddels ook in veel andere landen terugziet. Maar zijn deze gebruiken wel zo Brits? Hoe zijn ze ontstaan? Waar komen ze vandaan?
Keltische kersttradities
Christmas staat voor kerst en mis, de viering van de geboorte van kindje Jezus, de brenger van het licht. Maar ver voor de geboorte van Jezus vierden mensen in Noord-Europa al de winterzonnewende tijdens de Yule tide. De gebruiken uit die tijd behoren dan ook tot de oudste wintervieringen ter wereld. Vele zijn door de christelijke kerk overgenomen, om op die manier de bekering tot het christendom te vergemakkelijken.
Winter solistice wordt vooral geassocieerd met druïden, Keltische priesters, die mistletoe, holly en ivy verzamelden. De maretak stond bij de Kelten symbool voor vruchtbaarheid en geluk, en in de Noorse mythologie voor liefde en vriendschap. Pas in de achttiende eeuw werd het een gebruik onder bedienden, om degene die onder een bosje maretakken stond, een zoen te vragen. Hulst stond in die voorchristelijke culturen symbool voor mannelijkheid, en klimop voor vrouwelijkheid. Samen vormden ze een symbolisch evenwicht. Het werd ook gebruikt om heksen en kwade geesten te weren. Pas veel later, in het christendom, werden de stekels van de hulstblaadjes symbool voor de doornenkroon die Jezus tijdens zijn kruisiging droeg, terwijl de rode besjes de bloeddruppels symboliseerden die hij daarbij verloor. De Romeinen maakten met dat wintergroen kransen, waarmee ze hun huizen versierden. Nog altijd worden hulst, klimop, maretak en ander wintergroen gebruikt in kerstversieringen. Sinds de Victoriaanse tijd zijn er bovendien nog veel andere kerstversiersels bijgekomen.
Hulst stond in die voorchristelijke culturen symbool voor mannelijkheid. Het werd ook gebruikt om heksen en kwade geesten te weren.
Tijdens de zonnewende werden er grote vuren gemaakt waarbij verhalen verteld werden en gegeten en gedronken werd. Voor het feest werd vee geslacht om de snel slinkende voorraden graan te sparen. Tijdens de twaalf dagen rondom de zonnewende werd de yule log gebrand. De Kelten dachten namelijk dat de zon midden in winter twaalf dagen lang stilstond. Met de vuren en yule log verdreven ze de duisternis en de slechte geesten, en vierden ze de komst van het licht en het leven. Tegenwoordig wordt de yule log nog steeds gebrand. Het laatste stompje wordt bewaard en het jaar daarop weer gebruikt om de nieuwe yule log aan te maken. Tegenwoordig vind je de yule log terug als kerstdessert van opgerolde chocoladecake en slagroom, afgemaakt met een topping van chocoladeganache in de vorm van een boomstam.
Tradities uit de Romeinse tijd
Ook de Romeinen, die kort na de geboorte van Jezus Christus het Britse eiland veroverden, vierden in december de wedergeboorte van het jaar tijdens de zogeheten Saturnalia. Deze feestelijkheden duurden vanaf 17 december zeven dagen lang en hadden iets weg van carnaval: het hele leven werd op zijn kop gezet. Mannen gingen als vrouwen gekleed, bedienden als meesters en tijdens de feesten werd er veel gegeten en gedronken. En er werd enthousiast gegokt. Wellicht komt hier de Britse hang naar honden- en paardenraces vandaan. Tijdens de Saturnalia werden de huizen versierd met kransen van wintergroen en er werden kaarsen gebrand, cadeaus uitgewisseld en processies gehouden. Herkenbaar?
Uit deze tijd stammen ook de pantomimes, op sprookjes gebaseerde voorstellingen vol gekke kostuums en slapsticks. Het publiek wordt verwacht deel te nemen door mee te zingen en slechteriken uit te jouwen. Pantomimes worden rond kerst nog altijd in theaters opgevoerd, maar ze worden steeds minder bezocht. Net als het fenomeen mumming, dat waarschijnlijk ook uit de Saturnalia is ontstaan. Mannen en vrouwen wisselen bij de mummings van kleding en zetten maskers op. Al zingend en dansend, of een klein sketchje opvoerend, gaan ze bij buren langs, die moeten raden wie ze zijn. Tegenwoordig wordt deze traditie vooral op het eiland Newfoundland in Canada voortgezet. In Groot-Brittannië zijn op scholen nativity plays, kerstopvoeringen, populair, zoals je vast wel eens hebt gezien in veelbekeken films als Love Actually en Nativity.
De eerste Christelijke kerstvieringen
Wanneer de allereerste Kerstmis op het Britse eiland gevierd werd is onduidelijk, maar in 597 werd de eerste viering geregistreerd, toen 10.000 Saxen in Kent gedoopt werden. Verder is er weinig bekend over kerstvieringen in de vroegchristelijke tijden in Groot-Brittannië, behalve dan dat de paus St. Augustinus van Canterbury aanschreef en hem verzocht de heidense wintergebruiken in de kerkelijke rituelen op te nemen.
In de negende eeuw riep de koning Albert van Wessex de Twelve days of Christmas uit tot een tijd van viering en mocht er in die periode niet gewerkt worden. Kerst werd uitbundig gevierd met veel eten en drank. Rond die tijd ontstond de traditie van wassailing. Met veel fanfare werd er een grote kom met warm gekruid bier vol gedroogde vruchten, kruiden en suiker naar binnen gebracht. De drank werd met een carol bezongen en vervolgens uitgeserveerd. De persoon die de drank aanbood, riep daarop ‘waes hael’, wat Anglo-Saksisch is voor ‘op de gezondheid’. Hieruit is het gebruik ontstaan om elkaar een merry Christmas te wensen. Of eerder een happy Christmas, wat gebruikelijk is in het Verenigd Koninkrijk – merry Christmas wordt vooral in Amerika gezegd. In de Victoriaanse tijd verdrong mulled wine, warme gekruide wijn, de traditie van wassailing. Mulled wine is door de Romeinen in Europa geïntroduceerd. In Groot-Brittannië dateert het eerste recept uit de middeleeuwen en is het tegenwoordig even populair als glühwein in Nederland en Duitsland.
Tegenwoordig prijkt de kalkoen als hoofdgerecht op het kerstmenu, maar destijds waren er nog geen kalkoenen op het Britse eiland.
Veel traditionele gerechten die tijdens het Christmas dinner gegeten worden, vinden hun oorsprong in de middeleeuwen. Zoetigheden zoals Christmas pudding en minced pie werden toen met vlees en vruchten en kruiden gemaakt. Honing en alcohol werden aan de gerechten toegevoegd, zodat ze langer houdbaar werden. De Romeinen gebruikten honing al om vruchten mee te conserveren. Christmas pudding wordt volgens de christelijke traditie van dertien ingrediënten gemaakt, die symbool staan voor Jezus en zijn twaalf discipelen. In de Victoriaanse tijd was er steeds meer fruit beschikbaar, waardoor de houdbaarheid van gerechten steeds minder belangrijk werd. Ook het conserveren van vlees werd minder belangrijk en zo verdween het uit de Christmas pudding en minced pies, die veranderden in de zoete lekkernijen van tegenwoordig.
In de middeleeuwen aten Britten ook vlees tijdens kerst, voornamelijk rund, lam en gans. In kloosters werd vooral gevogelte gegeten. Tegenwoordig prijkt de kalkoen als hoofdgerecht op het kerstmenu, maar destijds waren er nog geen kalkoenen op het Britse eiland. In de zestiende eeuw arriveerden de eerste kalkoenen in Groot-Brittannië, maar de meeste mensen konden zich toen nog geen kalkoen permitteren. Maar met de toegenomen welvaart in de Victoriaanse tijd werd kalkoen steeds populairder en dankzij het boek A Christmas Carol van Charles Dickens werd het ook onder het gewone volk steeds gangbaarder als kerstlekkernij.
Halverwege de zeventiende eeuw versoberden de Puriteinen de kerstvieringen tot een dag van reflectie. Zij zagen de uitbundige viering als een verspilling. Kerst mocht niet gevierd worden en wie dat wel deed, werd bestraft. Mensen vierden kerst thuis in het geheim, maar in de steden braken er rellen uit tussen mensen die vóór en tegen kerstvieringen waren. Toen Koning Charles in 1660 de troon besteeg, beëindigde hij het verbod op kerstvieringen en herstelde de twaalf dagen van kerst in Engeland, Wales en Ierland- in Schotland werd kerst pas weer vanaf 1958 gevierd. Sindsdien heeft kerst zich verder ontwikkeld tot wat het nu in het Verenigd Koninkrijk is, vooral in de Victoriaanse tijd.
Tradities uit de Victoriaanse tijd
Koningin Victoria was getrouwd met de Duitse Prins Albert, die de kersttradities uit zijn jeugd omarmde en in het Verenigd Koninkrijk introduceerde. Na de dood van Prins Albert werden de tradities voorgezet om hem zo te herdenken. Het volk nam de tradities over en de steeds welvarender wordende bevolking kon kerst steeds uitbundiger vieren. De kerstviering groeide uit tot een waar familiefeest met een kerstdiner, een versierde kerstboom en cadeautjes. Ook het boek A Christmas Carol van Charles Dickens maakte kerst populair als familiefeest.
De kerstboom wordt vaak met Prins Albert geassocieerd, maar in 1800 bracht de Duitse vrouw van Koning George III, Koningin Charlotte, al een eerste versierde kerstboom naar het Britse paleis. In de Noorse en Germaanse cultuur stond de kerstboom met zijn wintergroen symbool voor overleving van de koude winter. In 1840 werd er een prentje van Koningin Victoria en Prins Albert met hun familie rondom een versierde kerstboom met cadeautjes gepubliceerd. Deze verspreidde zich snel onder de bevolking en is sindsdien het beeld geworden van een typisch Britse kersttraditie. Idealiter wordt de kerstboom op de eerste zondag van Advent opgetuigd, omdat de gemiddelde levensduur van een kerstboom binnenshuis vier tot vijf weken is.
Christmas crackers en de paper Christmas crowns zijn vanaf halverwege de negentiende eeuw een merkwaardige Britse traditie geworden. Ene Tom Smith maakte Franse bonbons, die hij met een spreekwoord of raadsel op een briefje in folie verpakte, waarvan hij vervolgens de uiteinden vastdraaide. In het begin verkochten deze snoepjes nog niet zo goed en om ze ‘eruit te laten knallen’, voegde hij er vuurwerk aan toe. Later is de bonbon vervangen door iets kleins en symbolisch. Paper Christmas crowns waren een idee van de zoon van Tom Smith, maar er wordt ook gezegd dat ze te herleiden zijn naar de verkleedpartijen tijdens de Romeinse Saturnalia.
De Britse kersttradities van nu
Een typisch Britse kerst begint net als in veel landen begin december op de eerste zondag van advent. De kerstversieringen worden dan van zolder gehaald en overal verschijnen kerstbomen, lichtjes en kerstversieringen. Winkels en straten worden volledig in de kerstsfeer gehuld en op verschillende plaatsen zijn er kerstmarkten. In Duitsland bestaan deze kerstmarkten al eeuwen, maar in het Verenigd Koninkrijk verscheen de eerste pas in 1982. Ook de Christmas jumper bestaat al langer, vooral in Scandinavië, en werd in Groot-Brittannië vooral in de jaren ’80 populair dankzij de tv. De liefdadigheidsorganisatie Save the Children heeft 14 december uitgeroepen tot Christmas Jumper Day, om mensen op te roepen om een donatie te doen en to make the world better with a sweater.
Op kerstavond gaan nog vele Britten naar de kerk om de middernachtmis bij te wonen, maar vaak brengen ze eerst een bezoekje aan de pub om vrienden een Happy Christmas te wensen onder het genot van een of meer glaasjes mulled wine. ’s Avonds brengt de kerstman cadeautjes langs de huizen en de volgende ochtend begeeft iedereen zich naar de woonkamer om de cadeautjes uit te pakken. Die worden vaak pas na de ochtendmis geopend, maar tegenwoordig gaan steeds minder mensen op kerstochtend naar de kerk. De familie kruipt liever achter de tv om met zijn allen naar een film te kijken, en later op de dag naar de King’s of Queen’s Speech. De eerste kersttoespraak werd in 1932 door Koning George V gehouden. Hij overwon daarmee zijn angst om in het openbaar te spreken – hij stotterde. ’s Middags maken veel families een wandelingetje om te genieten van de kerstversieringen, de frisse winterlucht en de Christmas carols die hier en daar nog gezongen worden. Stoutmoedige Britten nemen getooid in sierlijke kerstoutfits een kerstduik, een traditie die in 1860 door een zwemclub begonnen is. Hoogtepunt van de dag is het kerstdiner. Er zijn geen typische voorgerechten. Als hoofdgerecht eten de Britten tegenwoordig het liefst kalkoen, spruitjes, brood en jus. Spruitjes zijn in de negentiende eeuw populair geworden, doordat ze in de koude wintermaanden groeien als kool en uitbundig beschikbaar zijn. Als dessert wordt meestal Christmas pudding opgediend of een yule log. Later op de avond krijgen de Britten nog een portie Christmas cake of minced pie bij een cup of tea.
Tijdens de twaalf dagen rondom de zonnewende werd de yule log gebrand. De Kelten dachten namelijk dat de zon midden in winter twaalf dagen lang stilstond.
Tweede Kerstdag heet in het Verenigd Koninkrijk Boxing Day. Het is een van de oudste Britse kersttradities. Vanaf de middeleeuwen waren er in de kerk aalmoesdozen. Deze werden de dag na kerst geopend en het geld werd onder de armen verdeeld. Bovendien kreeg het personeel van de beter bemiddelde families, dat op Christmas Day had moeten werken, de dag erna pas vrij. Zij ontvingen dan een box met geld, overgebleven voedsel of cadeautjes die de welgestelde mensen niet hoefden. De carol Good King Wenceslas is in 1853 geschreven en gaat over een rijke koning die de armen helpt. Het lied illustreert mooi de Britse opvatting van liefdadigheid, die met name vanaf de Victoriaanse tijd uitgedragen wordt. Tegenwoordig zijn op Boxing Day sportwedstrijden – vooral voetbal en paardenraces – populair. Velen begeven zich dan ook naar de winkels voor de sales van overgebleven kerstvoorraden. En sommigen doen zich voor de tv tegoed aan de kliekjes van het kerstdiner.
Het Verenigd Koninkrijk is een smeltkroes van verschillende volkeren en culturen, die kerst op het Britse eiland in de loop van de tijd allemaal hebben vormgegeven. Veel kersttradities zijn terug te voeren op de Kelten, Romeinen, Saxen en vroege christenen, maar de Britse kersttradities zijn vooral in de Georgiaanse en Victoriaanse tijd samengesmolten tot de kerst die wij nu kennen. De Britten koesteren en vormen de verschillende gebruiken, die in de loop der jaren typisch Brits zijn geworden.