‘La Befana’, een oude heks, brengt snoep aan alle Italiaanse kinderen

Sinterklaas heeft onlangs weer voet aan wal gezet in Nederland. Duizenden kinderen wachten elk jaar met spanning op zijn komst. Welke cadeautjes en lekkernijen heeft hij dit jaar weer meegenomen? In Italië maakt een andere kindervriend(in) de kleintjes blij. De La Befana, een oude heks die op haar bezem door de lucht vliegt, brengt de kinderen lekkers en geschenkjes. Ze doet dit op 5 januari, de vooravond van het feest Epifania (Driekoningen). La Befana is een mooi voorbeeld van hoe oude rituelen en legendes overleven en veranderen door de tijd.

Een legende over La Befana is geworteld in oude heidense tradities die te maken hadden met de natuur en de seizoenen. Tijdens de winterzonnewende, het moment waarop de dagen weer langer werden, geloofden de oude Romeinen dat mysterieuze vrouwelijke figuren over de velden vlogen om vruchtbaarheid en een goede oogst te bevorderen. Ze vierden de twaalfde nacht na de zonnewende als het moment waarop de winter voorbij was en de natuur weer tot leven kwam, met feesten ter ere van de goden Janus en Strenia. Het Italiaanse woord strenna voor geschenk komt daar vandaan.

Een andere legende vertelt over de plattelandstraditie om Moeder Natuur te eren. Op 6 januari verscheen Moeder Natuur als een oude, vriendelijke vrouw, moe van een jaar hard werken, die op haar bezem door de lucht vloog. Deze magere figuur symboliseerde de winter, wanneer de natuur sterft, maar zich klaarmaakt om uit haar as te herrijzen. In veel plaatsen wordt een pop van een oude vrouw verbrand om dit uit te beelden. Vóór haar ‘dood’ strooide Moeder Natuur geschenken en lekkernijen rond, als zaad voor een nieuw seizoen, waarin de natuur weer tot leven komt.

La Befana vliegt op haar bezem door de lucht om lekkers te brengen.

De Rooms-Katholieke Kerk beschouwde de oude heidense rituelen als duister en portretteerde de oude vrouw als heks om de traditie te verwerpen. Toch bleef ze in de volkscultuur bestaan en werd ze uiteindelijk verbonden met Driekoningen op 6 januari, de dag waarop de drie wijzen het kindje Jezus vonden. Volgens de legende ontmoetten de drie wijzen La Befana terwijl ze op weg waren naar Bethlehem. Ze vroegen haar zich bij hen aan te sluiten, maar La Befana weigerde omdat ze druk bezig was met schoonmaken. Later kreeg ze spijt en besloot alsnog een geschenk naar Jezus te brengen. Ze vulde een grote sok met lekkers en cadeautjes en met haar bezem nog in de hand ging ze op pad om de wijzen te volgen. Na dagenlang tevergeefs zoeken, kreeg ze van een engel de kracht om te vliegen, maar ook van bovenaf vond ze de wijzen en Jezus niet. In plaats daarvan bracht ze haar geschenken naar huizen met kinderen, hopend dat Jezus daar tussen zou zitten. Sindsdien brengt ze elk jaar op 5 januari cadeautjes voor de brave kinderen, terwijl ondeugende kinderen zwarte kolen krijgen.

De feestelijkheden ter ere van La Befana variëren per regio, maar staan altijd in het teken van het afsluiten van de feestdagen en het begin van een nieuw jaar. In de noordelijke stad Venetië wordt elk jaar een roeiwedstrijd gehouden op het Canal Grande, georganiseerd door roeivereniging Reale Società Canottieri Bucintoro. Mannen van minimaal 55 jaar, verkleed als La Befana, nemen deel aan deze bijzondere wedstrijd in vijf traditionele mascarete-boten. De dag begint met een feestelijke botenoptocht vanaf het hoofdkantoor van de vereniging, de Magazzini del Sale. Deze boten begeleiden de vijf finalisten naar het wedstrijdgebied en nemen ook een gigantische sok mee, die aan de Rialtobrug wordt opgehangen. Als de finalisten hier na de race over de finish komen, worden ze feestelijk onthaald door een enthousiast publiek en samen vieren ze dan het nieuwe jaar met warme chocomelk, glühwein en snoep. 

De langste sok ter wereld trekt in Urbania door de straten en is een waar spektakel.

Elk jaar van 4 tot 6 januari verandert het stadje Urbania in de regio Marken in ‘de stad van La Befana’, die dan is versierd met sokken in alle kleuren en maten. Er zijn shows, muziek, speelplaatsen voor kinderen en kraampjes met lokale lekkernijen en ambachten. Je ziet dan overal dansende Befana’s, maar twee zijn heel speciaal. Eén ‘vliegt’ vanaf de toren van het stadhuis door de lucht, begeleid door een licht- en muziekshow, terwijl de ander op spectaculaire wijze 36 meter van de klokkentoren naar beneden springt. Daarnaast dragen mensen een zeventig meter lange sok door de straten, het langste exemplaar ter wereld, wat zorgt voor een prachtig spektakel.

In het zuidelijke Calabrië gaat de magie nog verder. Hier beweert men dat in deze notte dei miracoli, de nacht der wonderen, olijfolie uit fonteinen stroomt en het water van rivieren verandert in wijn. Ook zouden huisdieren in deze nacht kunnen praten om hun baasjes te prijzen of te bekritiseren. Als een baas de dieren het afgelopen jaar niet goed heeft behandeld of als hij tijdens de nacht der wonderen heeft geprobeerd de dieren af te luisteren, kunnen ze hem zelfs vervloeken. Om dat te voorkomen, zijn huisdiereigenaren de avond voor Driekoningen extra vriendelijk voor de dieren en geven ze hun dertien verschillende hapjes, net zoals de baas tijdens kerst dertien gerechten aan zijn gasten serveert. Een andere Calabrische traditie is de Strina della Befana, een voorspoedslied dat groepen muzikanten zingen terwijl ze met typische instrumenten als de zampogna (een soort doedelzak), tamburello (tamboerijn) en pipìte (blaasinstrumenten) langs de huizen trekken om mensen geluk en een voorspoedige oogst te wensen. Als dank krijgen de muzikanten vaak eten, zoetigheden en wijn.

Ook San Nicola, Santa Lucia en Babbo Natale bezoeken de brave Italiaanse kinderen met cadeaus.

In enkele Italiaanse plaatsen komt in december San Nicola, Sinterklaas, op bezoek. In Bari, waar de relieken van de heilige liggen, beginnen de festiviteiten op de avond van 5 december met speciale missen. Op 6 december wordt zijn standbeeld in een processie door de stad gedragen, gevolgd door een avond vol muziek, dans en heerlijk eten en drinken. In noordelijke streken en plaatsen zoals Val Gardena en Trieste krijgen kinderen cadeautjes, terwijl ze in de stad Lecco, vlakbij Milaan, ’s ochtends een appel op hun kussen vinden.

De martelares Santa Lucia brengt ook geschenken rond. Ze werd in 283 geboren in Syracuse (Sicilië) en stierf op 21-jarige leeftijd. Voor de invoering van de Gregoriaanse kalender viel het begin van de winter op 13 december en op het platteland was het gebruikelijk om op die dag een deel van de oogst aan de armen te geven. Het graan werd in de nacht van 12 op 13 december per ezelskar van deur tot deur bezorgd. Zo ontstond de traditie om op Santa Lucia’s feestdag geschenken uit te delen. In het holst van de nacht trekt ze met haar ezeltje door de straten om cadeautjes uit te delen. Deze traditie wordt gevierd in sommige noordelijke regio’s en natuurlijk in Syracuse. Net zoals Nederlandse kinderen hun verlanglijstjes maken voor Sinterklaas, doen kinderen dat hier voor Santa Lucia.

Inmiddels brengt ook in Italië Babbo Natale, de kerstman, zijn geschenken. Net zoals op veel plaatsen ter wereld gebeurd, schrijven kinderen hier verlanglijstjes, hangen ze sokken op en zetten ze melk en koekjes voor hem klaar. In sommige regio’s blijven traditionele figuren zoals San Nicola, Santa Lucia en La Befana echter belangrijker dan de kerstman. Deze kindervrienden brengen allemaal een bezoek aan Italië, maar in veel regio’s is La Befana veruit het populairst. De traditie is ontstaan uit oude heidense tradities, Romeinse feesten en christelijke invloeden en hoewel ze door de eeuwen heen is veranderd, blijft La Befana een geliefd symbool van winter, natuur en het nieuwe jaar. Tot op de dag van vandaag wordt haar verhaal doorgegeven aan nieuwe generaties.