‘Forget hygge, it’s time for uitwaaien’ kopte een artikel van de Washington Post in 2022. Het artikel legt de term uitwaaien als volgt in het Engels uit: ‘a Dutch word that translates literally as “out blowing” but is perhaps better understood as “to walk in the wind”’. Arie Boomsma legt het iets beter uit: ‘I’ve gotta clear my head and just get away from distractions for a bit’. Uitwaaien met één woord in het Engels weergeven, gaat niet. Dit soort cultuurgebonden woorden vertalen is toch wel een van de grootste uitdagingen voor vertalers. Dat vergt creativiteit en kennis van de cultuur. Tegelijkertijd kunnen ze een mooi inzicht in andere culturen geven en emoties aan het licht brengen, die je voorheen niet wist te duiden.
Een buitenlands woord zonder equivalent in de eigen taal vormt een lexicaal gat, ook wel een leemte in de taal genoemd. Oftewel, een onvertaalbaar woord. ‘Concrete verschijnselen die typisch zijn voor een bepaalde cultuur’ kennen we als realia. Er zijn ook abstracte verschijnselen in sommige culturen die te maken hebben met een specifieke emotie. Meerdere zinnen zijn nodig om dergelijke woorden te omschrijven en de diepere nuance uit te leggen. Het verschijnsel of begrip, de semantische betekenis en vaak ook de bijbehorende gevoelswaarde bestaan namelijk niet in de andere taal en hebben daardoor geen naam.
Velen kennen waarschijnlijk het Indische namaste, een teken van respect, acceptatie en dankbaarheid, of het Portugese saudade, een verlangen en gemis verheft tot een triest soort genot. Enigszins verwant daaraan maar toch anders, is het Duitse Sehnsucht, een sterk verlangen naar iets wat afwezig is of buiten bereik lijkt te zijn, naar een persoon, een plek, een ervaring of zelfs een bepaalde periode in de tijd. Veel concreter is ronde afdruk die een vochtig koffiekopje op een tafel achterlaat. Dit heet in koffieland Italië een caluccino. Of een Spaanse dominguero, iemand die altijd in de ‘weekendmodus’ leeft. Wellicht heb je weleens van het Japanse ikigai gehoord, iets om voor uit bed te komen. Of ken je misschien dat ongeduldige gevoel wanneer je op iemand wacht? Dit noemen de Inuit iktsuarpok.
Uitwaaien met één woord in het Engels weergeven, gaat niet.
Een grote kans dat je nog nooit van deze woorden gehoord hebt, maar dat ze wel uitdrukken wat je niet eerder onder woorden heb kunnen brengen. ‘Zulke woorden slingeren zich als een lasso’s rond het zootje ongeregeld in onze zielen. Het vage maken ze concreet en hanteerbaar’, zoals Christiaan Weijts ze lyrisch in het NRC-artikel De charme van onvertaalbare woorden beschrijft. Wanneer je gevoelens en emoties weet uit te drukken, kan je deze een plek geven en daardoor beter jezelf begrijpen en beter met je emoties omgaan. Ook helpt een breder emotionele woordenschat om effectiever met anderen te communiceren, doordat je nuances leert herkennen en meer empathie kan tonen.
Dit inspireerde psycholoog en onderzoeker Tim Loman om een Positief Lexicon op te richten: een website met onvertaalbare woorden uit de hele wereld ‘met als doel om onderlinge empathie tussen culturen te stimuleren, en emotionele verdieping te realiseren door verruiming van ons vocabulaire.’ Dat hoopt hij te bereiken met onderzoek naar onvertaalbare woorden en dus ook door het emotionele woordenschat van mensen te vergroten. ‘Er gaat zoveel meer door onze gedachtestromen, een kleurrijk pallet aan verschillende gevoelens en emoties, dan wij kunnen verwerken,‘ zegt Loman in het artikel The ‘untranslatable’ emotions you never knew you had dat in 2017 op de BBC-website gepubliceerd werd. ‘Gevoelens die we hebben leren herkennen en duiden, kunnen we opmerken. Maar er zijn er zoveel meer waar wij ons niet van bewust zijn.‘ Door de nieuwe woorden aan te reiken, hoopt hij mensen te helpen emoties te verwoorden waar ze anders nooit op gelet zouden hebben.
Om de gevoelswaarde te kunnen vatten, moet je door de bril van de broncultuur kunnen kijken.
Onderzoek toont namelijk aan dat emoties herkennen en duiden, mensen kan helpen bij bijvoorbeeld wanhoop of angst. Ze kunnen dan bijvoorbeeld beter inschatten of het helpt om met een vriend te praten of een grappige film te kijken. Daarnaast kan inzicht in waar je hoop uit put bij teleurstelling, je helpen om verschillende oplossingen te formuleren om een probleem aan te pakken. Mensen die hun emoties beter kunnen plaatsen, blijken sneller te herstellen van stress en beter om te gaan met slecht nieuws. Een onderzoek onder 10- en 11-jarigen wees zelfs uit dat een rijker emotioneel vocabulaire een positieve invloed heeft op schoolresultaten.
Onvertaalbare woorden kunnen ook een positieve invloed op je vertaalvaardigheden hebben, want het kan een enorme uitdaging zijn om de brede en diepere betekenis ervan in de doeltaal weer te geven. Om de gevoelswaarde te kunnen vatten, moet je door de bril van de broncultuur leren kijken. Als je die te pakken hebt, dan volgt de vraag hoe je de uitdrukking in de doeltaal gaat weergeven. Vertalers nemen het woord uit de brontaal veelal als leenwoord in de doeltaal over. Oftewel in termen van de vertaalstrategieën van Grit, handhaven. Wanneer de betekenis van het leenwoord moeilijk uit de context op te maken is, dan kan een omschrijving van de term een goede aanvulling zijn. Door de globalisatie zijn er de laatste decennia veel leenwoorden aan ons vocabulaire toegevoegd. Via de media krijgen we steeds meer met andere, vreemde talen te maken. We reizen meer en leren ideeën uit andere culturen kennen, die aangeduid worden met termen die zich lastig laten vertalen. Wanneer je je echter verdiept in deze onvertaalbare woorden, dan krijg je een mooi kijkje in een andere wereld met andere levenswijzen. En in onze innerlijke wereld, want deze woorden zeggen vaak iets over emoties waar we ons nog niet bewust van waren.